ترکیبات طبیعی علیه چاقی ( کاهنده وزن ) در قیاس روش های دارویی – رژیم درمانی
چاقی یک معضل پیچیده شامل تلفیقی از علل مختلف همانند ژنتیک ، تغذیه ، سبک زندگی و عوامل محیطی است و به صورت مزمن باعث افزایش میزان توده چربی میگردد . این معضل در طی چند دهه اخیر به صورت هشدار دهنده ای افزایش یافته و منجر به تحمیل هزینه های فراوان به سیستم درمانی شده و به عنوان یکی ازمعضلات شاخص اجتماعی مطرح در آمده است به گونه ای که در مقالات مختلف هزینه های درمانی یک فرد چاق را در قیاس با یک فرد سالم حداقل 25 درصد بیشتر برآورد کرده اند . چاقی عامل پیش درآمد ، تسهیل کننده و ایجاد کننده بسیاری از بیماری های متابولیک همانند دیابت ، فشارخون ، بیماری قلبی عروقی ، سکته ، استئوآرتریت ، آپنه حین خواب ، برخی از بدخیمی ها و… میباشد.
همواره در جهت پیشگیری از پیشرفت و درمان چاقی از درمان ها و داروهای شیمیایی بهره برده میشده است اما در طی سالیان اخیر به عنوان مکمل و شاید رقیب درمان های مدرن ، داروهای با پایه گیاهی و طبیعی و رژیم درمانی نیز حضور چشمگیری در عرصه درمان پیدا کرده اند . بسیاری از این ترکیبات به صورت تنها یا ترکیب با سایر داروهای هم خانواده خود اثر درمانی خوبی را ایجاد کرده اند و هدف از این مقاله بررسی اجمالی برخی از مهم ترین این ترکیبات است .
هم چنین چاقی می تواند به علت یک عامل خارجی ( ایاتروژنیک) همانند داروهای ضد جنون ، ضد افسردگی ، ضد صرع ، استروییدها و انسولین باشد و یا ما حصل برخی بیماری های خاص مثل سندرم کوشینگ ، کم کاری تیرویید ، مشکلات هیپوتالاموس و… باشد . فارغ از تمام این موارد و علل ، یکی از علل رایج تر چاقی در جوامع بالانس مثبت انرژی وابسته به سبک تغذیه و تاثیرات سبک زندگی مانند کم تحرکی و عوامل تاثیرگذار محیطی مانند علل فرهنگی اجتماعی است .
استراتژی عمومی کاهش وزن بر مبنای تمرکز بر تغییر رژیم غذایی ( رژیم درمانی ) و سبک زندگی افراد دارند . مثل محدودیت دریافت کالری و افزایش فعالیت فیزیکی فرد . از سوی دیگر بسیاری از فراورده های طبیعی و بر پایه عناصر موثره گیاهی میتوانند با ایجاد فراهمی زیستی خوب دربافت هدف و گیرنده سلولی باعث ایجاد اثر بخشی درمانی مطلوب گردند . مکانیسم اثر آنها از طرق مختلفی مثل تاثر بر میزان جذب چربی ، میزان جذب و سوخت و ساز چربی ، افزایش لیپولیز ، کاهش لیپوژنز ، تکثیر و تمایز سلولهای چربی ( آدیپوسیت ) میباشد . چند موردی که بایستی مدنظر باشد این است که اولا درمان در چاقی طولانی مدت است و از نظر ذهنی بیمار نباید منتظر برای درمان های کوتاه مدت باشد ، ثانیا بیمار بایستی همکاری و کمپلیانس خوبی در مدت زمان داشته باشد ، ثالثا بایستی عوارض دارویی را همواره باید به عنوان علت مهم قطع همکاری درمانی بیمار در نظر گرفت .
یکی از گروه های دارویی مرسوم در چاقی ، مقلدهای سیستم سمپاتیک میباشند که حالتی شبیه شرایط استرس را هم بصورت فیزیکی وهم روانی برای بیمار ایجاد میکنند و احتمال افزایش فشارخون در آنها وجود دارد . از مزایای این گروه داروها کاهش اشتها و احساس سیری زودرس میباشد . گروه دیگر این داروها افزاینده های نوروترانسمیترهای خاص در مغز با هدف کاهش اشتها می باشند که مهم ترین این نوروترانسمیترها دوپامین ، نوراپی نفرین و سوروتونین می باشند . از جمله داروهای این گروه ها میتوان فنترمین ، فلوکستین ، سیبوترامین ، ریمونابانت ( گیرنده اختصاصی کانابینویید ) را نام برد .
فیتوکمیکال های خوراکی
این گروه از ترکیبات کاهنده چاقی اثرمهاری بربافت چربی داشته و میتوانند تکثیر و تمایز آدیپوسیت ها جلوگیری کنند ، منجر به لیپولیزشوند و حتی محرک آپوپتوز در سلول چربی شوند و با این روش منجر به کاهش حجم بافت چربی گردند . بصورت اجمالی برخی از عناصر این گروه رانام میبریم . پلی فنول ها از زیر شاخه این گروه بوده و شامل فنولیک اسید ( برگرفته ازشیرسویا – دانه قهوه –میوه ها ) – ( کاهنده بافت چربی وسطح سرمی کلسترول ) ، رزوراترول ( (برگرفته ازعصاره انگورقرمز ) – ( کاهنده میزان آدیپوژنز و سطح کلسترول ، افزاینده لیپولیز و برانگیزاننده آپوپتوز در سلول های چربی ) ، کورکومین ( (برگرفته از زردچوبه – کاری – خردل ) – ممانعت از تجمع چربی ، سرکوب آنژیوژنز ورگ زایی دربافت چربی ، کاهنده لیپوژنز ) ، فلاونویید ها ( ( موجود در میوه ها ، سبزیجات ، چای ، مرکبات ، گوجه فرنگی ، سیب ، هسته انگور ، کاکائو ، توت سیاه ، پیاز قرمز ، ) – کاهنده تکثیر سلول های چربی ) و لیگنان ها ( غلات کامل شامل گندم وجو با سبوس ) میباشند .
از دیگر زیر شاخه فیتوکمیکال ها گروه آلکالویید میباشد که شامل کاپسایسین ( (برگرفته ارعصاره فلفل قرمزتند ) – کاهنده التهاب های ناشی ازچاقی ، کاهنده بیماری های متابولیک مرتبط باچاقی . کاهنده بیماری های کبدی مرتبط درزمینه چاقی ، کاهنده اشتها ، افزایش متابولیسم وسوخت وسازچربی ) ، افدرین ( افزایش دهنده نوراپی نفرین وکاهنده اشتها ) ، کافئین ( ( قهوه ، چای ، کاکائو ) – محرک تجزیه چربی ها ، ایجاد اثر حرارتی ، اثردیورتیک وافزایش دهنده ادرار ) ، نیکوتین ( ( سیگار ! ) کاهنده اشتها و افزایش دهنده اکسیداسیون و سوخت وساز چربی ) هستند .
از دیگر زیر شاخه های گروه فوق الذکر ترپنویید ها هستند که شامل آبسیزیک اسید ( ( میوه ها ، سبزیجات ) – موثر در درمان دیابت و چاقی ) ، کاروتنویید ها ( ( پرتقال ، دسبزیجات زرد رنگ ) – موثر در درمان چاقی و تصلب شرایین ) ، لیکوپن ( (ماده موثره درگوجه فرنگی ) – کاهنده ریسک بیماری های قلبی عروقی ) و ولوتئین (سبزیجات بابرگ تیره ) میباشند . ازدیگر زیر شاخه های مهم میتوان به فیتواستروییدها اشاره کرد که مشتمل بر سیتواسترول وکامپزترول ( ( برگرفته ازگیاه خارخسک ، شنبلیله ، سیب ترشی ، درخت گگل (هیزم) – کاهنده سطح کلسترول ، کاهنده ریسک تصلب شرایین ، کاهنده جذب کلسترول بصورت رقابتی درروده ) ، پروتودیوسین ( کاهنده چربی های کلسترول وتری گلیسرید ) ، دیوزگنین (کاهنده تجمع چربی ) میباشند . آخرین زیرشاخه این گروه نیز ارگانوسولفورها ( سیر ، پیاز ) میباشند که مکانیسم عملکرد آنها شامل کاهنده سنتز کلسترول ، کاهنده تعداد سلولهای چربی هست .
مهارکننده های طبیعی آنزیم لیپاز
چربی موجود درغذا به وسیله آنزیم لیپاز لوزالمعده بعنوان یک آنزیم کلیدی تجزیه و جذب میشود . داروی اورلیستات بعنوان یکی از داروهای تایید شده برای درمان چاقی با تاثیر مهاری بر این آنزیم تاثیر خود را اعمال میکند واز جذب چربی غذاجلوگیری میکند .
بسیاری از فرآورده های طبیعی تاثیر مهاری بر این آنزیم داشته و با مهار جذب چربی در جهت کاهش چاقی و درمان آن بکارمیروند که چندنمونه آن گروه ساپونین ، پلی فنول ها ، فلاونوویدها ، کافئین است . برخی ازکربوهیدرات ها نیزدارای اثرمهاری روی آنزیم لیپاز هستند که مثال آن چیتین / چیتوزان است . برخی از انواع چای ها نیز دارای اثری مشابه هستند مثل چای سبز ، چای اولانگ ، چای سیاه و میتوانند مهارگر آنزیم لیپاز باشند.
مهارکننده های طبیعی اشتها
کنترل اشتها و در نتیجه وزن بدن ماحصل تعامل و تاثیرسیستم های نورولورژیک (عصبی) و سیستم های همورمونی میباشد . برخی مطالعات بیانگر آن است که سروتونین ، هیستامین ، دوپامین و گیرنده های آنها در احساس سیری نقش دارند ؛ بنابراین میتوان ازاین گیرنده ها برای کنترل اشتها بیمار دردرمان چاقی بهره گرفت . بطورکلی مهارکننده های اشتها با کنترل مرکز گرسنگی در مغز باعث ایجاد احساس سیری میشوند . در زمان کاهش دریافت کالری هورمونی بنام گرلین ازمعده ترشح شده که با تحریک احساس گرسنگی در مغز منجربه صرف بیشترغذا و دریافت کالری بیشتر میشود . طبیعتا در صورت بکارگیری ترکیباتی بااثرضد این هورمون دریافت کالری اضافی و طبیعتا چاق شدن مهار میگردد و میتواند مکمل سایر روشهای درمانی گردد .
ترکیباتی تحت عنوان هیدروکسی سیتریک اسید که بصورت طبیعی ازگارسینیا کامبوجیا استحصال میشوند نقش سرکوب گراشتها دارند . گل راعی ( گل شهناز) بانام علمی هیپریکوم پرفوراتوم با مهار بازجذب سروتونین باعث افزایش سطح سروتونین درمغزشده ومنجربه کاهش اشتها میگردد . وعلت بکارگیری داروهای ضدافسردگی افزایش دهنده سروتونین درچاقی نیز همین عامل کاهش اشتها آنهاست . سایر مهارکننده های طبیعی اشتها میتوان از جینسنگ پاناکس ( ریشه گیاه ) ، برگ گیاه چای سبز ( کاملیا سیننسیز) ، میوه کاکتوس ( هودیا گوردونی ) ، لوبیاچیتی (سفید) ، گیاهاقاقیا ، هسته میوه کاج ، گیاه افدرا ، بهارنارنج نام برد .
محرک های طبیعی افزایش سوخت وساز بدن
تجمع چربی اضافی به علت عدم بالانس انرژی حاصل میشود بطوری که ورود زیاد کالری همراه با مصرف بیشتر انرژی همراه نیست . یکی از بخشهای مهم دربدن تمام پستانداران چربی قهوه ای میباشد که با مکانیسم افزایش تولید انرژی باعث مصرف چربی های اضافی میگردد و نقش کلیدی درکنترل چاقی دارد . بعنوان مثال عصاره سیب زمینی با نام سولانوم توبروزوم میتواند با فعالسازی مکانیسم چربی قهره ای منجربه کمک به کاهش وزن گردد. ازجمله دیگر افزایش دهنده های سوخت وساز کافئین ، کاپسیایسین (فلفل قرمزتند) و چای سبز میباشند .
مهارکننده های طبیعی تکثیروتمایزسلول های بافت چربی ( آدیپوژنز)
سلولهای بافت چربی ( آدیپوسیت ها ) نقش اصلی بربالانس تجمع یامصرف چربی دارند . ترکیباتی که بتوانند مانع تکثیر و یا تمایز این سلول ها بشوند میتوانند در درمان چاقی نقشی را ایفا بکنند .
برخی ترکیبات همانند رزوراترول ( برگرفته ازانگورقرمز) ، رازیانه (کوئرسیتن) ، شاه بلوط (اسکولتین) ، سویا (جنیستن) ، کاپسایسین ، لینولئیک اسید مهارکننده تمایزبه سمت بلوغ سلولهای پیش ساز آدیپوسیت هارادارد ( آپوپتوز) . سایرترکیبات طبیعی دارای اثرمهاری برتکثیرسلولهای چربی شامل گارسینیا کامبوجیا ، روغن ماهی (دوکوزا هگزا انوییک اسید) ، روغن پالم (گاما توکوترینول) ، چای سبز ، جینسنگ ، عصاره خارمریم (سیلیبوم ماریانوم ) ، سیر ، گیاه رزماری ، زردچوبه (کورکومین) ، عصاره گیاه رازک هستند .
ترکیبات طبیعی افزایش دهنده تجزیه شدن چربی ( لیپولیز )
تحریک لیپولیز منجربه هیدرولیز بیشتر تری گلیسیرد ها و کاهش حجم توده چربی میشود . عصاره برگ گیاه لوتوس مثالی است از ترکیبات طبیعی در رژیم درمانی که میتواند با فعال کردن گیرنده های بتا آدرنرژیک منجربه لیپولیز گردد . سایر ترکیبات مشابه از این نظر شامل عصاره برگ توت سفید ، عصاره بادرنجبویه ، گونه ای از گیاه خانواده درمنه ها ( آرتمیسیا) ، زردچوبه (کورکومین) ، ریشه شیرین بیان (لیکوریس ) ، جینسنگ ، کاکل ذرت ، دانه سویا ، قهوه را میتوان نام برد .
ترکیبات طبیعی دارای اثرات چندگانه موثره
همانطور که در متون بالا اشاره شد بسیاری از ترکیبات طبیعی وجود دارند که در درمان چاقی ( رژیم درمانی ) میتوانند موثر واقع شوند ، قطعا با بهره گیری ترکیبی از آنها اثرات سینرژیست وهم افزا ظاهر میگردد و میتواند اثرات درمانی را بهبود ببخشند . چای سبز مثالی خوب از ترکیبات طبیعی دارای اثرات چندگانه ضدچاقی است . ترکیبات دارای اثرات مختلف ضدچاقی میتوانند بعنوان مثال همزمان منجر به کاهش اشتها ، افزایش لیپولیز ، مهارتجمع قطرات چربی و تکثیر و تمایز سلول های بافت چربی گردند . چای ترش مثال خوبی از این گروه ترکیبات است که میتواند باعث کاهش سطح قند خون ( مناسب برای درمان بیماران دیابت تیپ 2 ناشی ازچاقی ) ، کاهش سطح کلسترول پلاسما ، مهار آنزیم لیپاز ، تحریک سوخت و سازبیشتر ، مهارتجمع قطرات چربی گردد .
عصاره گارسینیاکامبوجیا نیز همانند مثال های فوق الذکر میتواند همزمان منجر به مهار تکثیر و تمایز سلول های بافت چربی ، کاهش سنتز توده چربی ( لیپوژنز) ، کاهش سنتز اسیدهای چرب و کاهش اشتها گردد و بدین صورت اثر ضد چاقی خود را در رژیم درمانی اعمال کند .
عصاره انار (الاجیک اسید ، تانیک اسید ) نیز دارای اثرات مهارآنزیم لیپاز ، کاهنده اشتها مشابه اثرسیبوترامین است . پوسته بادام زمینی منجر به مهار جذب چربی ، تحریک سوخت و ساز بیشتر چربی میشود . عصاره کرفس به طرز مشهودی سطح تری گلیسرید و کلسترول را کاهش میدهد . زنجبیل حاوی مواد موثره جینجرول و شائوگل منجر به افزایش سوخت وساز چربی و کاهش جذب چربی از روده و در نتیجه کاهش جذب کالری در رژیم درمانی میگردد . آناناس نیز به واسطه خاصیت آنزیمی کمک به تجزیه پروتئین ها و چربی ها با کمک ماده موثره بروملین میتواند باعث کاهش وزن بدن گردد.